Pozbawienie dziedziczenia, często nazywane także wyłączeniem od dziedziczenia, oznacza sytuację, w której spadkodawca pozbawia prawa do dziedziczenia po nim spadkobiercę ustawowego, a zatem osobę z kręgu rodzinnego.
Wydziedziczenie natomiast oznacza pozbawienie spadkobiercy ustawowego zarówno prawa do dziedziczenia po spadkodawcy, jak i jednocześnie roszczenia o zachowek.
Zachowek to wartość pieniężna obliczona w sposób określony w Kodeksie cywilnym, w oparciu o wartość aktywów i pasywów spadku oraz niektórych darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia, której zapłaty po śmierci spadkodawcy mogą dochodzić osoby należące do najbliższej rodziny spadkodawcy będące jego spadkobiercami ustawowymi, którzy jednak do dziedziczenia nie doszli. Funkcją zachowku jest zatem ochrona najbliższych osób spadkodawcy (spadkobierców ustawowych) przed skutkami rozporządzenia przez spadkodawcę swoim majątkiem w drodze testamentu lub darowizn zgodnie z jego wolą, nieuwzględniającą najbliższych krewnych lub małżonka.
Nie stanowi wydziedziczenia zawarcie w testamencie jedynie postanowienia, zgodnie z którym spadkodawca nie chce, by określona osoba po nim dziedziczyła. Takie postanowienie będzie równoznaczne jedynie z wyłączeniem od dziedziczenia danego spadkobiercy, a nie z pozbawieniem go roszczenia o zapłatę zachowku.
Wyłączyć od dziedziczenia albo wydziedziczyć spadkobiercę można zarówno w testamencie własnoręcznym, jak i w testamencie notarialnym, a nadto możliwe jest dokonanie powyższego w testamencie ustnym przy spełnieniu określonych ustawowo przesłanek warunkujących ważność testamentu ustnego.
Spadkodawca może pozbawić spadkobiercę ustawowego dziedziczenia na trzy sposoby, przy czym ostatni z opisanych niżej sposobów prowadzi jednocześnie do pozbawienia spadkobiercy ustawowego roszczenia o zachowek.
Pierwszym sposobem wyłączenia od dziedziczenia jest sporządzenie testamentu negatywnego, w którym spadkodawca pozbawia dziedziczenia spadkobiercę ustawowego, tj. swego krewnego lub małżonka, i nie ustanawia równocześnie innej osoby spadkobiercą. Wyłączonego od dziedziczenia traktuje się tak, jakby nie dożył chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy), natomiast nadal przysługuje mu roszczenie o zachowek. Spadkodawca nie musi wskazywać przyczyny takiego rozrządzenia, mieści się ono w granicach swobody testowania.
Drugim sposobem wyłączenia od dziedziczenia, najczęściej spotykanym, jest sporządzenie testamentu pozytywnego, a zatem takiego, w którym spadkodawca powołuje do dziedziczenia całości albo części spadku po nim jedną lub więcej osób. Wówczas bowiem osoby z kręgu spadkobierców ustawowych, które rozrządzeniem takiego testamentu nie zostały powołane do dziedziczenia testamentowego, zostają wyłączone od dziedziczenia całości albo części spadku.
Wydziedziczenie natomiast nie tylko wyłącza od dziedziczenia, lecz także pozbawia spadkobiercę ustawowego roszczenia o zachowek. Aby wydziedziczyć członka rodziny spadkodawca musi zawrzeć w testamencie postanowienie, w którym wskaże dane spadkobiercy ustawowego, którego chce pozbawić roszczenia o zachowek, wraz z co najmniej jedną przyczyną wydziedziczenia. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Testament ograniczony do wydziedziczenia mieści w sobie testament negatywny, nie jest natomiast wykluczone wydziedziczenie połączone z powołaniem wydziedziczonego do dziedziczenia pod warunkiem lub jako spadkobiercy podstawionego. Jako zasadę przyjmuje się, że bezskuteczność wydziedziczenia nie powoduje bezskuteczności wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia. Nieważność rozporządzenia o wydziedziczeniu nie powoduje nieważności pozostałych rozporządzeń testamentowych.
Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Odwołanie może nastąpić w sposób wyraźny bądź dorozumiany. Odwołanie testamentu może nastąpić w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Jeżeli spadkodawca sporządzi nowy testament, nie wskazując w nim, że poprzedni odwołuje, odwołaniu ulegną tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.