W pierwszym artykule dotyczącym statusu prawnego osób żyjących w związkach partnerskich postawiłam pytanie, czy, a jeżeli tak, to w jaki sposób i w jakiej procedurze partnerzy po rozstaniu, w razie sporu, zostaną rozliczeni. W tym wpisie poznasz odpowiedź na to pytanie.
Możliwe jest dokonanie wzajemnych rozliczeń między partnerami po zakończeniu niesformalizowanego związku, z tym że nie istnieje jedna, uniwersalna podstawa prawna służąca dokonywaniu rozstrzygnięć w zakresie spraw majątkowych partnerów. Ten stan prowadzi do poszukiwania w każdej indywidualnej sprawie właściwej podstawy rozliczeń. W odróżnieniu bowiem od związku małżeńskiego, będącego instytucją prawa rodzinnego, której towarzyszy zbiór norm prawnych regulujących małżeńskie ustroje majątkowe, w tym sposób podziału majątku po zakończeniu związku, wejście w związek partnerski nie wywołuje skutków o charakterze prawnomajątkowym między osobami, które go tworzą, a w szczególności nie powstaje między partnerami z chwilą utworzenia związku ustrój ustawowej wspólności majątkowej, który co do zasady powstaje między małżonkami z chwilą zawarcia małżeństwa (o ile nie zawarli umowy majątkowej małżeńskiej, tzw. intercyzy).
Wzajemne prawa i obowiązki partnerów o charakterze majątkowym należy oceniać na podstawie przepisów właściwych dla tych stosunków, które stanowią podstawę ich powstania (tak SN w uchw. z 2.7.1955 r., II CO 7/55, nadal aktualnej). W powołanej uchwale Sąd Najwyższy podkreślił, że „do stosunków majątkowych osób pozostających w związku pozamałżeńskim nie mogą być stosowane w drodze analogii przepisy art. 21 i n. kod. rodz. o wspólności ustawowej”, (tak samo SN w wyr. z 16.5.2000 r., IV CKN 32/00). Orzecznictwo i doktryna, poszukując właściwej podstawy prawnej do dokonywania rozliczeń między partnerami po ustaniu nieformalnego związku, wypracowały pogląd, zgodnie z którym dokonując takich rozliczeń, należy stosować:
A. przepisy o zniesieniu współwłasności (art. 210 i nast. k.c.) – co do roszczeń z tytułu nabytych wspólnie, na własność lub w posiadanie, nieruchomości i rzeczy ruchomych, jak również z tytułu nakładów dokonanych na rzeczy wspólne;
B. przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.) – co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jednego z partnerów na rzeczy ruchome lub nieruchome wchodzące w skład majątku drugiego partnera;
C. przepisy o spółce cywilnej (art. 860 i nast. k.c.) – co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jednego z partnerów na mienie drugiego partnera, służące mu do prowadzenia działalności gospodarczej, w której prowadzeniu uczestniczy, poprzez wkład finansowy, pierwszy z nich.
Jeżeli zatem partnerzy w trakcie trwania związku nabyli wspólnie daną rzecz lub prawo albo dokonali nakładów na wspólnie nabytą rzecz sąd w celu dokonania rozliczeń między nimi zastosuje przepisy o zniesieniu współwłasności, po uprzednim ustaleniu udziałów przypadających każdemu z partnerów jako współwłaścicielowi w rzeczy lub prawie (A).
W przypadku dokonania przez jednego partnera nakładów na majątek drugiego partnera zastosowanie znajdą przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (B). Istotą instytucji bezpodstawnego wzbogacenia jest obowiązek osoby, która bez podstawy prawnej uzyskała korzyść majątkową kosztem innej osoby, do wydania tej korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości (art. 405 k.c.). Nienależne świadczenie, jako szczególny rodzaj bezpodstawnego wzbogacenia, ma miejsce wówczas, gdy ten, kto spełnił świadczenie, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (art. 410 § 2 k.c.). W przypadku rozliczeń między partnerami zasądzeniu z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia podlega kwota odpowiadająca aktualnemu stanowi wzbogacenia w dacie wyrokowania, a podlegające zwrotowi na podstawie art. 405 i n. k.c. świadczenie pieniężne może być przedmiotem waloryzacji na podstawie art. 3581 § 3 k.c., co pozwala na przywrócenie naruszonej równowagi majątkowej pomiędzy byłymi partnerami, szczególnie wówczas, gdy chwila uzyskania korzyści jest odległa od chwili jej zwrotu.
Przepisy o spółce cywilnej (C) do rozliczeń między partnerami znajdą zastosowanie głównie wtedy, gdy partnerzy zawarli umowę spółki cywilnej, choć wyrokiem z 4 września 2019 roku, I ACa 423/18, Sąd Apelacyjny w Warszawie potwierdził, że zastosowanie przepisów o spółce cywilnej do rozliczeń między partnerami będzie możliwe także wtedy, gdy nie doszło między nimi do zawarcia umowy spółki cywilnej. W stanie faktycznym wyżej wskazanej sprawy jeden z partnerów rozpoczął w trakcie trwania związku prowadzenie własnej działalności gospodarczej, w której prowadzeniu bardzo wspierała go partnerka. Sfinansowała m.in. remont lokalu najętego pod prowadzenie działalności, jego wyposażenie i sprzęt, a nadto zaciągnęła w tym celu kredyt bankowy, a także, pomimo wykonywania pracy zawodowej, pomagała partnerowi w urządzeniu najętego na działalność gospodarczą lokalu i w prowadzeniu tej działalności, piekąc ciasteczka i parząc kawę po pracy. W opisanym wyżej stanie faktycznym Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał za uzasadnione sięgnięcie właśnie do przepisów o spółce cywilnej w celu rozliczenia majątkowego danego związku. Sąd stwierdził bowiem w okolicznościach danej sprawy, że działalność gospodarcza partnera-przedsiębiorcy niewątpliwie w ogóle by się nie rozpoczęła, gdyby jego partnerka w nią nie zainwestowała i w istocie gdyby nie decyzja partnerki o zaciągnięciu kredytów i sfinansowaniu tej działalności, nie zostałaby ona w ogóle rozpoczęta. Pomimo zatem, że związek partnerski jest związkiem o podłożu uczuciowym, a motywem jego powstania nie jest zgodna wola partnerów osiągnięcia określonego celu o charakterze gospodarczym (która stanowi istotę i jest warunkiem zawarcia umowy spółki cywilnej), istnieją stany faktyczne, jak wyżej opisany, w których zastosowanie do rozliczeń między partnerami znajdą przepisy o spółce cywilnej.
Konkludując, rozliczenia między byłymi partnerami czasem będą dokonywane jednocześnie na podstawie różnych grup przepisów, w odniesieniu do różnych składników majątkowych, a to w tym celu, by uchwycić ekonomiczny sens działań, jakie zostały przez partnerów podjęte w czasie trwania związku, co więcej niejednokrotnie w osobnych postępowaniach. Należy bowiem mieć uwadze, że postępowanie o zniesienie współwłasności jest postępowaniem nieprocesowym, natomiast dochodzenie zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia, jak również wywodzenie roszczeń o zapłatę zysku ze stosunku spółki cywilnej następuje w trybie procesowym, z czego wynika konieczność dokonywania, w większości przypadków, rozliczeń między byłymi partnerami w co najmniej dwóch postępowaniach o różnych trybach (procesowe/nieprocesowe).
Praktyka Kancelarii obejmuje pomoc prawną w postaci zastępstwa procesowego w sprawie dotyczącej rozliczeń między partnerami po ustaniu związku. Aby natomiast uniknąć konieczności inicjowania postępowania sądowego w celu dokonania rozliczeń po ustaniu związku z partnerem/partnerką, zachęcam do skorzystania z mojej pomocy prawnej w zakresie sporządzania umów regulujących w sposób możliwie kompleksowy, względnie stosownie do oczekiwań lub potrzeb partnerów, ich wzajemne prawa i obowiązki, w których partnerzy mogą unormować między innymi stosunki pomiędzy majątkami, z którymi wstępują w tworzony związek; zasady nabywania rzeczy i praw w trakcie trwania związku; zasady dokonywania wzajemnych rozliczeń związanych z ponoszeniem nakładów tak na majątki „odrębne” każdego z partnerów, jak i na rzeczy objęte ich współwłasnością, z pobieraniem pożytków ze wspólnych rzeczy i praw; a także wiele innych aspektów wspólnego pożycia, tak o charakterze osobistym, jak i majątkowym (o czym była szerzej mowa w artykule dotyczącym wzajemnych praw i obowiązków partnerów).