Dobra osobiste definiuje się jako „wartości niemajątkowe, nieodłącznie związane z człowiekiem i jego naturą, stanowiące o jego wyjątkowości i integralności, jego godności i postrzeganiu w społeczeństwie, umożliwiające mu samorealizację i twórczą działalność, niepoddające się wycenie w ekonomicznych miernikach wartości. Dobra te nie zależą od ludzkiej woli ani wrażliwości. Jako takie mają charakter przyrodzony, nieprzenoszalny i niezbywalny.” (tak SA w Krakowie w wyr. z 2.10.2015 r., I ACa 804/15; wyr. SN 21.3.2007 r., I CSK 292/06); wartości świata uczuć oraz stanu psychicznego jednostki chronione za pomocą instrumentów cywilnoprawnych, w szczególności praw podmiotowych osobistych (tak SA w Katowicach w wyr. z 9.8.2017 r., I ACa 216/17). „Analiza struktury dobra osobistego, w kontekście niezwykle bogatego dorobku nauki prawa cywilnego oraz judykatury, skłania do opowiedzenia się za zobiektywizowanym ujęciem definicji dóbr osobistych. Konstrukcja ta opiera się na zrównoważonej koegzystencji elementów subiektywnych i obiektywnych. Czynniki subiektywne stanowią oś wyróżnionej struktury, odnosząc się do świata wewnętrznego, indywidualnej wrażliwości, przeżyć oraz emocji danego podmiotu. Kryteria obiektywne, przez które należy rozumieć wzorce zachowań czy postaw typowe dla zewnętrznego obserwatora – ujmowanego jako model osoby przeciętnej, roztropnej i racjonalnej, nieobciążonej uprzedzeniami, nieskłonnej do wyrażania skrajnych ocen – zapewniają z kolei społeczny kontekst definicji niezbędny dla wykluczenia przypadków nieuzasadnionego rozszerzania albo zawężania zakresu ochrony. […] O tym, czy w konkretnym przypadku mamy do czynienia z dobrem osobistym rozstrzygają aprobowane społecznie zapatrywania prawne, moralne i obyczajowe, określające zarazem zakresy poszczególnych dóbr osobistych.” (tak K. Czub, O konstrukcji intelektualnych dóbr osobistych, ZNUJ. PPWI 2012, nr 1, s. 19-42).
Art. 23 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) zawiera przykładowy, tj. otwarty, katalog dóbr osobisty, wymieniając wśród nich takie wartości jak: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Otwartość ustawowo przewidzianego katalogu dóbr osobistych oznacza możliwość „odkrywania” nowych dóbr zasługujących na ochronę prawną, z tym że nie można poszerzać ich katalogu w sposób dowolny, tzn. domagać się ochrony prawnej w odniesieniu do każdego, dowolnie określonego uprawnienia, wartości niematerialnej, odczucia lub idei. Trafnie w tym zakresie wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 19.12.2016 r., VI ACa 1603/15, że: „chodzi o wartości niemajątkowe, nieodłącznie związane z osobą ludzką, a ściślej – ze sferą jej indywidualizacji (nazwisko, pseudonim, wizerunek), wrażliwości (cześć, nietykalność mieszkania), z jej integralnością cielesną (zdrowie), osobistymi osiągnięciami (twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska) i wolnością (wolność, swoboda sumienia). Przykładowe wyliczenie zawarte w tym przepisie rzuca światło na istotę dóbr osobistych, na przestrzenie, w których mogą pojawić się inne jeszcze wartości, które będą mogły uchodzić za dobra osobiste”. Sąd w powołanym wyżej wyroku stwierdził, że do takich wartości nie należy wiarygodność kredytowa (podkreślając majątkowy charakter tej wartości).
Wskazanie możliwych sposobów naruszenia dóbr osobistych wymienionych przykładowo w art. 23 k.c. może powodować trudności osobom niemającym praktyki prawnej. W związku z tym uznaje za zasadne wyjaśnienie, w jaki sposób mogą zostać naruszone takie dobra osobiste, jak w szczególności nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska oraz wizerunek.
Dobro osobiste nietykalności mieszkania oznacza prawo do spokojnego zamieszkiwania, niezakłóconego miru domowego, bez poczucia zagrożenia bezpieczeństwa życia czy zdrowia. Zachowania naruszające nietykalność mieszkania mogą polegać na wdarciu się do cudzego mieszkania, pozostawaniu w nim mimo sprzeciwu właściciela, niepodporządkowywaniu się jego żądaniu opuszczenia mieszkania, niepokojeniu, zakłócaniu spokoju domowego.
Twórczość na gruncie art. 23 k.c. należy rozumieć zarówno jako pewien proces, jak i jako jego wynik, który nie musi mieć zawsze charakteru dzieła. W przypadku naruszenia autorskich dóbr osobistych dochodzi do naruszenia czy osłabienia więzi twórcy z utworem. Dla przykładu można wskazać naruszenie twórczości artystycznej wskutek włączenia fragmentu utworu do audycji radiowej bez wskazania autorstwa i bez zgody autora.
Wizerunek człowieka podlega ochronie niezależnie od tego, czy wskutek posłużenia się nim w sposób bezprawny, a więc bez zgody zainteresowanego, przez osobę trzecią doszło do naruszenia innych dóbr osobistych człowieka, jak cześć czy godność. „Na wizerunek składa się ogół zewnętrznych cech, które charakteryzują daną osobę. Innymi słowy, wizerunek definiowany jest jako wygląd człowieka, jego podobizna, jego obraz fizyczny. Według niektórych w te ramy włączyć można dodatkowe elementy związane z wykonywanym zawodem, jak charakteryzacja, ubiór, sposób poruszania się, inne elementy identyfikujące, np. okulary, fryzura czy nawet szczególna linia profilu bądź charakterystyczny cień. W każdym przypadku chodzi o cechy immanentnie związane z konkretną osobą fizyczną, dla niej znamienne i pozwalające na jej rozpoznawalność. Za wizerunek nie można potraktować sposobu postrzegania i oceny danej osoby w odbiorze zewnętrznym (jej życiorysu, cech charakteru, postępowania, utrwalonej pozycji zawodowej itp.).” (tak SA w Warszawie w wyr. z 10.4.2015 r., I ACa 1471/14). Z art. 81 ustawy Prawo autorskie wynikają zasady ochrony wizerunku ze względu na określone w tej ustawie sposoby udostępniana, przez określenie sytuacji, w których wykorzystanie wizerunku ma charakter bezprawny. Tylko od woli danej osoby zależy dopuszczalność rozpowszechniania wizerunku. Przepis wskazuje, kiedy brak zgody nie czyni rozpowszechnienia bezprawnym, jednakże każde reklamowe, komercyjne wykorzystanie wizerunku zawsze wymaga zgody uprawnionego. Zgoda taka może wyrażać się zawarciem stosownej umowy. (tak SN w wyr. z 16.12.2020 r., I CSK 790/18).
Celem przykładu wskazuję, że za dobra osobiste uznawane są także (choć nie zostały wymienione wprost w art. 23 k.c.) takie wartości jak silne, trwałe więzi rodzinne, których zerwanie powoduje ból, cierpienie, rodzi poczucie krzywdy (tak SN przykładowo w wyr. z 8.5.2017 roku, I PK 162/16; SA w Szczecinie z 6.12.2018 r., I ACa 530/18), czy też prawo planowania rodziny i możliwość podjęcia przez kobietę ciężarną decyzji o kontynuacji lub przerwaniu ciąży w warunkach prawnej dopuszczalności aborcji (tak SA w Krakowie w wyr. z 12.5.2015 r., I ACa 204/15; SO w Białymstoku w wyr. z 5.11.2004 roku, I ACa 550/04: „w sytuacji, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu, rodzice mają prawo do świadomego podjęcia decyzji, czy chcą i mogą obciążyć siebie i swoją rodzinę skutkami urodzenia dziecka upośledzonego. Mają prawo w takiej sytuacji podjąć decyzję o przerwaniu ciąży. Uniemożliwienie rodzicom wykonania tych praw prowadzące do urodzenia, wbrew ich woli, dziecka upośledzonego, rodzi po stronie podmiotu odpowiedzialnego obowiązek zapłaty odpowiedniego zadośćuczynienia na podstawie art 488 k.c. za doznaną w wyniku naruszenia ich dóbr osobistych krzywdę”). W tym miejscu jedynie na marginesie wskazuję, że w obowiązującym aktualnie stanie prawnym przerwanie ciąży jest możliwe tylko wówczas, gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej lub zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego, natomiast z dniem 27 stycznia 2021 roku utracił moc art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerwania ciąży (wyr. TK z 22.10.2020 r., K 1/20), zgodnie z którym kobieta mogła podjąć decyzję o przerwaniu ciąży także wtedy, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazywały na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (do chwili osiągnięcia przez płód zdolności do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej). W każdym razie przerwanie ciąży mogło i nadal może nastąpić wyłącznie za pisemną zgodą kobiety. Jako ciekawostkę, odwołując się do mojej praktyki zawodowej, wskazuję, że wyrokiem z 7 grudnia 2016 roku, I ACa 313/16, Sąd Apelacyjny w Szczecinie ustalił wysokość zadośćuczynienia pieniężnego należnego matce, która została pozbawiona możliwości poddania się zabiegowi aborcji w sytuacji niezdiagnozowania przez jej lekarza ginekologa, mimo powinności i możliwości diagnostycznych, małogłowia u płodu w okresie prenatalnym i powzięcia wiedzy o poważnej wadzie wrodzonej płodu dopiero w chwili porodu, na kwotę 400 000 zł (zob. także wyr. sądu I instancji – SO w Szczecinie z 30.12.2015 r., I C 252/08).
Konkludując, dobrem osobistym jest wartość ściśle sprzężona ze sferą osobowości człowieka (jego indywidualizacją, wrażliwością, integralnością cielesną, wolnością, osiągnięciami), nie natomiast z jego sferą majątkową.
Skoro mamy ustalone, czym są dobra osobiste, pozostaje wskazać środki ochrony dóbr osobistych, tj. uprawnienia przysługujące temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone cudzym zachowaniem, oraz przesłanki, jakie muszą zostać spełnione, by móc z nich skorzystać.
Instrumenty ochrony dóbr osobistych zostały przewidziane w szczególności w art. 24 § 1 k.c., który stanowi, że ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne, natomiast gdy już doszło do naruszenia, może on także żądać, żeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, a w szczególności złożenia przez nią oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, a na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.
Zatem powyższy przepis odsyła w szczególności do następujących podstaw żądania zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek naruszenia dobra osobistego:
– art. 445 k.c. (gdy naruszenie dobra osobistego polega na uszkodzeniu ciała lub wywołania rozstroju zdrowia),
– art. 446 § 4 k.c. (gdy polega ono na uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia powodującego śmierć poszkodowanego, czym zostają pokrzywdzeni najbliżsi członkowie rodziny zmarłego),
– art. 446(2) k.c. (gdy polega ono na ciężkim i trwałym uszkodzeniu ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, skutkującym niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej) i
– art. 448 k.c., o najszerszej, najbardziej „pojemnej” hipotezie, gdyż obejmującej wszystkie inne niż wyżej wymienione sposoby naruszenia dóbr osobistych powodujące krzywdę, zgodnie z którym w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.
Powyższe przepisy nie stanowią samodzielnych podstaw odpowiedzialności, co oznacza, że dochodząc w oparciu o nie zadośćuczynienia na wypadek naruszenia dobra osobistego konieczne będzie wykazanie przesłanek odpowiedzialności przewidzianych w przepisach reżimu deliktowego, kreujących obowiązek naprawienia szkody, poczynając od art. 415, a na art. 436 k.c. kończąc, z tym że najczęściej będzie to art. 415 k.c. konstytuujący odpowiedzialność deliktową opartą na zasadzie winy.
W razie natomiast wystąpienia szkody majątkowej w następstwie naruszenia dobra osobistego można obok zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę, w oparciu o art. 23 w zw. z art. 24 w zw. z art. 415 i n. k.c. , dochodzić odszkodowania. W sytuacji, gdy zachowanie sprawcy naruszenia dobra osobistego było zawinione (art. 415 k.c.) konieczne będzie, w celu uzyskania także odszkodowania, wykazanie zaistnienia następujących przesłanek: zdarzenia, z którym ustawa wiąże obowiązek naprawienia szkody; szkody; powiązania obu w.w. elementów adekwatnym związkiem przyczynowym; winy w zachowaniu sprawcy.
Naruszenie dobra osobistego, jak wynika wprost z art. 24 § 1 k.c., musi nadto być bezprawne. Bezprawność interpretuje się jako sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym, przez który należy rozumieć nie tylko ustawodawstwo, lecz także obowiązujące w społeczeństwie zasady współżycia społecznego. Bezprawne jest działanie naruszające dobro osobiste, jeżeli nie zachodzi żadna ze szczególnych okoliczności, usprawiedliwiających takie działanie. Do okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia dóbr osobistych orzecznictwo i doktryna zaliczają:
1) działanie w ramach porządku prawnego, tj. dozwolone przez przepisy prawa,
2) wykonywanie prawa podmiotowego,
3) zgodę pokrzywdzonego (z zastrzeżeniem uchylenia jej skuteczności w niektórych przypadkach),
4) działania w ochronie uzasadnionego interesu społecznego lub prywatnego (co dot. w szczególności naruszenia dóbr osobistych w publikacjach prasowych; choć także osoba niewykonująca zawodu dziennikarza może powoływać się na okoliczność działania w ochronie uzasadnionego interesu jako okoliczność wyłączającą bezprawność naruszenia dobra osobistego w razie postawienia innej osobie zarzutu dotykającego jej dobra osobistego, pod warunkiem, że zarzut jest oparty na okolicznościach prawdziwych. „Nie leży bowiem w interesie społecznym rozpowszechnianie informacji nieprawdziwych” (wyr. SN z 22.12.1997 r., II CKN 546/97 i z 10.11.2016 r., IV CSK 42/16). Nieodzownym elementem wyłączenia bezprawności w omawianej sytuacji jest zatem prawdziwość twierdzeń co do faktów, ale już nie sądów wartościujących (wyr. SN z 19.1.2000 r., II CKN 670/98)).
Na gruncie art. 24 § 1 k.c. ustawodawca wprowadził domniemanie bezprawności, które ma charakter wzruszalny. Powyższe należy rozumieć w ten sposób, że osoba wytaczająca powództwo o ochronę dobra osobistego nie ma obowiązku procesowego wykazywać bezprawności zachowania osoby, która dopuściła się naruszenia dobra osobistego, bowiem art. 24 § 1 k.c. modyfikuje ogólną regułę rozkładu ciężaru dowodu (art. 6 k.c.), obciążając pozwanego ciężarem dowodu wzruszenia tego domniemania. Zatem to pozwany w procesie o ochronę dobra osobistego chcąc uwolnić się od odpowiedzialności, musi wykazać, że jego zachowanie naruszające dobro osobiste powoda nie było bezprawne.
W orzecznictwie podkreśla się także, o czym była mowa wyżej, iż ocena, czy w konkretnej sytuacji doszło do naruszenia takich dóbr jak cześć człowieka, jego godność osobista i dobre imię nie może być dokonywana według miary indywidualnej wrażliwości zainteresowanego, a miarodajne są przeciętne opinie ludzi rozsądnie i uczciwie myślących w środowisku, do którego należy osoba żądająca ochrony (wyr. SN z 6.2.2013 r.,V CSK 123/12).
Praktyka Kancelarii obejmuje procesy o ochronę dóbr osobistych, jak również pomoc prawną w zakresie szacowania, w oparciu o orzecznictwo w sprawach o ochronę dóbr osobistych, możliwej do skutecznego dochodzenia wysokości zadośćuczynienia za naruszenie dobra osobistego.