Prawo polskie nie zawiera kompleksowej regulacji stosunków osobisto-majątkowych pomiędzy osobami żyjącymi w związkach partnerskich, zarówno tej samej, jak i różnej płci. Jedynym zinstytucjonalizowanym związkiem dwojga osób w Polsce jest małżeństwo, która to instytucja, zgodnie z art. 1 k.r.o., aktualnie jest otwarta wyłącznie dla dwóch osób różnej płci. Partnerzy tej samej lub różnej płci, pozbawieni możliwości zawarcia małżeństwa i jednocześnie nie posiadający podstawowej wiedzy prawniczej, pozostają zatem w stanie niepewności co do łączących ich więzi osobisto-majątkowych, w tym w przedmiocie możliwości i ewentualnego sposobu dokonania rozliczeń po ustaniu związku.
Pomiędzy partnerami nie powstaje, wraz z utworzeniem związku, ustrój ustawowej wspólności majątkowej, który, co do zasady, powstaje pomiędzy małżonkami z chwilą zawarcia małżeństwa (o ile nie zawarli umowy majątkowej małżeńskiej, czyli tzw. intercyzy). W sferze osobistej partnerzy, w przeciwieństwie do małżonków, nie są zatem zobowiązani z mocy prawa do utrzymywania wspólnego pożycia (więzi o charakterze duchowym, fizycznym i gospodarczym), zaspokajania wzajemnych potrzeb w taki sposób, aby ich stopa życiowa była jednakowa, wzajemnej pomocy, wierności i współdziałania dla dobra rodziny, które to obowiązki ustawodawca nałożył na małżonków. Partnerzy jednocześnie nie mają prawa wspólnie przysposobić lub objąć opieką dziecka, nie mogą się wspólnie opodatkować, jeden z partnerów nie może zgłosić drugiego do ubezpieczenia zdrowotnego, nadto z mocy ustawy partnerzy nie dziedziczą po sobie.
Pomimo podjęcia przez różne partie polityczne kilku prób instytucjonalizacji związków partnerskich w Polsce, które polegały na przygotowaniu projektów ustaw normujących wzajemne prawa i obowiązki osób żyjących w nieformalnych związkach, żadna z nich nie zakończyła się powodzeniem. Ani jeden z projektów nie był dostatecznie dopracowany, a w mojej ocenie nie było motywacji do dalszych działań w powyższym zakresie ze względu na uwarunkowania polityczne i społeczne (Polska od trzech lat jest liderem rankingu homofobii wśród państw UE).
W świetle powyższego warto poznać odpowiedź na następujące pytania:
Czy, a jeżeli tak, to w jakim zakresie normowana jest sfera wzajemnych praw i obowiązków osób żyjących w związkach partnerskich?
Czy, a jeżeli tak, to w jaki sposób i w jakiej procedurze partnerzy po rozstaniu, w razie sporu, zostaną rozliczeni?
Na pierwsze z wyżej postawionych pytań odpowiem w przedmiotowym artykule, natomiast drugie znajdzie odpowiedź w kolejnym wpisie dotyczącym statusu prawnego osób żyjących w związkach partnerskich (rozliczenia między byłymi partnerami).
Stosunki osobisto-majątkowe partnerów żyjących w nieformalnych związkach są w polskim porządku prawnym normowane jedynie „punktowo”. Normowanie to polega na zamieszczeniu w różnego rodzaju ustawach norm prawnych przyznających pojedyncze uprawnienia lub nakładających konkretne obowiązki na daną osobę ze względu na:
istnienie bliskiej więzi emocjonalnej lub emocjonalno-fizycznej między danymi osobami (normy prawne, w których ustawodawca posłużył się zwrotami „osoba bliska”, „osoba najbliższa”, „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” lub innymi wskazującymi na bliską więź emocjonalną między danymi osobami, której istnienie, ze względu na cel danego przepisu prawa, uzasadnia jego stosowanie w szerszym zakresie aniżeli wynikający jedynie z więzów krwi, np. z pokrewieństwa);
dokonanie przez daną osobę określonej czynności faktycznej motywowanej bliską relacją łączącą ją z inną osobą, której dokonanie jest warunkiem powstania po jej stronie roszczenia o spełnienie określonego świadczenia pieniężnego na jej rzecz przez podmiot trzeci w razie zaistnienia określonego w ustawie zdarzenia (np. poniesienie przez partnera kosztów pogrzebu zmarłego partnera powoduje powstanie roszczenia o zapłatę zasiłku pogrzebowego przez ZUS);
zgłoszenie podmiotowi trzeciemu przez osobę pozostającą z tym podmiotem trzecim w stosunku cywilnoprawnym (np. spółdzielnia-członek spółdzielni, podmiot leczniczy-pacjent) żądania, względnie przedłożenie stosownego upoważnienia, w związku z którym podmiot trzeci będzie zobowiązany do określonego świadczenia na rzecz wskazanej w żądaniu/upoważnieniu osoby.
Ponadto do partnerów znajdą zastosowanie te grupy norm prawnych, które regulują ich wzajemne prawa i obowiązki jako stron konkretnych stosunków prawnych, lecz jedynie w tych sytuacjach, w których partnerzy dokonali wspólnie określonej czynności prawnej warunkującej ich stosownie, np. zawarli umowę. Dla przykładu wskazuję, że chodzi o przepisy normujące wzajemne prawa i obowiązki pomiędzy: współwłaścicielami – w sytuacji wspólnego nabycia przez partnerów określonej rzeczy na podstawie umowy sprzedaży; darczyńcą a obdarowanym – w sytuacji obdarowania jednego partnera przez drugiego; użyczającym a biorącym rzecz w używanie – w sytuacji oddania jednemu z partnerów przez drugiego określonej rzeczy do bezpłatnego używania).
Nie należy także zapominać o sytuacji zajścia w ciążę przez kobietę w ramach relacji z mężczyzną, z którym nie pozostaje w związku małżeńskim, a której zaistnienie powoduje powstaje roszczeń matki względem ojca pozamałżeńskiego dziecka. W takim bowiem przypadku matce dziecka przysługuje roszczenie przeciwko ojcu o pokrycie wydatków związanych z ciążą i porodem oraz kosztów utrzymania jej w czasie porodu prze okres 3 miesięcy, a z ważnych powodów przez okres dłuższy (141 k.r.o.), natomiast gdy ojcostwo zostało uwiarygodnione, roszczenie o wyłożenie z góry przed porodem odpowiedniej sumy pieniężnej na koszty utrzymania matki przez 3 miesiące w okresie porodu oraz na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze 3 miesiące po urodzeniu. Jedynie na marginesie przypominam, że oboje rodzice, niezależne od tego, czy zawarli związek małżeński, zobowiązani są do dostarczania na rzecz dziecka środków utrzymania w zakresie niezbędnym do zaspokajania jego usprawiedliwionych potrzeb życiowych, stosownie do swych możliwości majątkowych i zarobkowych (art. 133 w zw. z art. 135 k.r.o.), chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania (art. 133 § 1 k.r.o.).
Poniżej przedstawiam te z uprawnień należących do grup A-C które w mojej ocenie mogą mieć dla partnerów istotne znaczenie w ramach wspólnego pożycia (tzw. „ochrona punktowa”):
Ad. II.A (bliska więź emocjonalna/emocjonalno-fizyczna):
Uchwałą Sądu Najwyższego z 12 listopada 2012 r., III CZP 65/12, partnerom przyznane zostało prawo do wstąpienia w najem lokalu po zmarłym najemcy na podstawie art. 691 § 1 k.c., zgodnie z którym: „W razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą”. Sąd Najwyższy orzekł w tym zakresie, że ”osobą faktycznie pozostającą we wspólnym pożyciu z najemcą – w rozumieniu art. 691 § 1 k.c. – jest osoba połączona z najemcą więzią uczuciową, fizyczną i gospodarczą; także osoba tej samej płci”.
Jeżeli partner na podstawie testamentu nie dziedziczy po zmarłym partnerze, a przed śmiercią zmarłego partnera mieszkał z nim w jego mieszkaniu własnościowym, ma on prawo jako „osoba bliska spadkodawcy” do korzystania z mieszkania oraz przedmiotów urządzenia domowego w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku (art. 923 § 1. k.c.). Zgodnie bowiem z powołanym przepisem: „Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym.”.
Partnerzy mogą wywodzić roszczenia także z art. 446 k.c. Art. 446 § 1 k.c. może stanowić podstawę dochodzenia przez partnera zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu od osoby, która swym czynem niedozwolonym spowodowała śmierć jego partnera poprzez uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia, natomiast z art. 446 § 2 k.c. partner może wywieść przeciwko takiej osobie roszczenie o zapłatę renty odszkodowawczej po wykazaniu, że partnerzy byli osobami bliskimi, pozostawali we wspólnym pożyciu, a zmarły partner stale i dobrowolnie dostarczał drugiemu środków do życia. Art. 446 § 3 k.c. uprawnia natomiast „najbliższego członka rodziny zmarłego” do odszkodowania, jeżeli w skutek śmierci zmarłego nastąpiło znaczne pogorszenie jego sytuacji życiowej. Kluczowe znaczenie dla interpretacji tego przepisu na korzyść pozostałego przy życiu partnera ma wyrok Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2005 r., IV CK 648/04, w którym Sąd Najwyższy orzekł, że pokrewieństwo nie stanowi podstawowego, ani też wyłącznego kryterium bliskości oraz przynależności do rodziny.
Ad.II.B (dokonanie określonej czynności faktycznej motywowanej bliską relacją z inną osobą):
W przypadku śmierci partnera partnerowi przysługuje prawo pochówku zmarłego partnera na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, zgodnie z którym: „Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie pozostały małżonek(ka), krewni zstępni, krewni wstępni, krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa, powinowaci w linii prostej do 1 stopnia. Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą.”, z tym że orzecznictwo prezentuje sprzeczne stanowiska co do tego, czy osobom wymienionym w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych przysługuje swoiste „pierwszeństwo” do pochówku zwłok w określonym grobie (na zasadę pierwszeństwa wskazał SN w wyr. z 25.9.1972 r., II CR 353/72; odmiennie SN w wyr. z 7.6.1966 r., I CR 346/65). Przyjęcie takiego pierwszeństwa oznaczałoby, że partner jako osoba, która dobrowolnie się zobowiązała do pochówku, nie mógłby tego uczynić wówczas, gdy z omawianego uprawnienia chciałyby skorzystać osoby spokrewnione lub spowinowacone ze zmarłym.
Partner, który w razie śmierci drugiego z partnerów, pokrył koszty jego pogrzebu, może żądać wypłaty zasiłku pogrzebowego na postawie art. 78 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie z którym: „Zasiłek pogrzebowy przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu”.
Ad. II.C (zgłoszenie żądania/przedłożenie upoważnienia podmiotowi trzeciemu):
Jeśli jeden z partnerów jest członkiem spółdzielni, ma on prawo wskazać swojego partnera jako osobę, której spółdzielnia po jego śmierci będzie zobowiązana wypłacić jego udziały (art. 16 § 4 ustawy – Prawo Spółdzielcze).
Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku praw pacjenta (dalej: u.p.p.), definiując w art. 3 ust. 1 pkt 2 pojęcie „osoby bliskiej”, wskazuje między innymi na osobę pozostającą we wspólnym pożyciu z pacjentem, co oznacza, że partner jest uprawniony, na żądanie drugiego z partnerów będącego pacjentem, do bycia obecnym przy udzielaniu świadczeń medycznych (art. 21 ust. 1 u.p.p.), do wglądu do dokumentacji medycznej po śmierci partnera (art. 26 ust. 2 u.p.p.), a ponadto do zadecydowania o wyrażeniu lub odmowie wyrażenia zgody na ujawnienie tajemnicy medycznej po śmierci partnera (art. 14 ust. 3 u.p.p.). Uzyskanie przez partnera informacji o stanie zdrowia partnera będącego pacjentem, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu (art. 9 ust. 1, 2 i 3 u.p.p.) oraz udostępnienie mu dokumentacji medycznej za życia partnera będącego pacjentem (art. 26 ust. 1 u.p.p.) jest możliwe tylko na podstawie stosownego upoważnienia udzielonego przez partnera-pacjenta.
Partnera można wskazać jako osobę, która w razie śmierci drugiego partnera będzie uprawniona do odbioru środków zgromadzonych w ramach jego funduszu emerytalnego (art. 82 ust. 1 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych), czy też jako osobę, która będzie uprawniona do otrzymania sumy ubezpieczenia po ubezpieczonym partnerze (art. 831 § 1 k.c.).
Nadto wskazać należy na uprawnienie o charakterze procesowym zawarte w art. 182 § 1 k.p.k., a zatem przysługujące w ramach procedury karnej, zgodnie z którym to przepisem osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić składania zeznań.
Podobne uprawnienie nie przysługuje natomiast partnerowi w procedurze cywilnej. Zgodnie bowiem z art. 261 § 1 k.p.c. nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Jak widać nie ma tu mowy o konkubentach, partnerach, czy też „osobach pozostających we wspólnym pożyciu”. Partner powołany na świadka w postępowaniu cywilnym będzie miał zatem obowiązek stawienia się w sądzie i złożenia zeznań, nawet jeżeli zeznania te będą niekorzystne dla partnera, pod groźbą odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.
W sposób „punktowy” uregulowane są także obowiązki partnerów. Celem przykładu wskazuję na ustawę – Ordynacja podatkowa, która przewiduje bardzo szerokie pojęcie „członka rodziny”, którym w świetle powołanej ustawy jest także osoba pozostająca z podatnikiem w faktycznym pożyciu. Dla partnera oznacza to, że odpowiada on całym swoim majątkiem solidarnie z partnerem będącym podatnikiem, prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z partnerem-podatnikiem w jej wykonywaniu, osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności.
W związku z powyższym jedynie na marginesie zwracam uwagę na niekonsekwencję ustawodawcy w zakresie dotyczącym definiowana pojęcia „członka rodziny”, który w przypadku wyznaczania w treści powołanego wyżej przepisu Ordynacji podatkowej kręgu osób zobowiązanych do zapłaty podatku na rzecz Skarbu Państwa uznał wprost (w treści przepisu) za członka rodziny także osobę pozostającą z podatnikiem we wspólnym pożyciu, zobowiązując ją do wykonania zobowiązań podatkowych partnera-przedsiębiorcy na rzecz Skarbu Państwa, natomiast w przypadku ustanawiania norm prawnych przyznających członkom rodziny określone uprawnienia (vide: art. 446 § 3 k.c. omówiony a punkcie I.A.) nie zakwalifikował wprost osoby pozostającej we wspólnym pożyciu jako członka rodziny, czego negatywną konsekwencją jest konieczność każdorazowego ustalania zakresu pojęcia „członka rodziny” w orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego w okolicznościach konkretnej sprawy, prowadząca do niejednolitości orzecznictwa i niepewności prawa.
W zdecydowanej większości partnerzy, decydując się na wspólne życie, nie zastanawiają się nad sferą wzajemnych praw i obowiązków osobisto-majątkowych, które ich dotyczą, a są unormowane jedynie „punktowo”. Odpowiadając zatem na pytanie o to, czy możliwe jest, a jeżeli tak, to w jaki sposób, prawnie skuteczne uregulowanie wzajemnych relacji osobisto-majątkowych między partnerami, wskazuję, że jest to możliwe i jednocześnie oferuję w ramach praktyki mojej Kancelarii sporządzanie umów regulujących w sposób możliwie kompleksowy, względnie stosownie do oczekiwań lub potrzeb partnerów, ich wzajemne prawa i obowiązki. Zawarcie tego rodzaju umowy przez partnerów zapobiegnie jednocześnie konieczności dokonywania przez sąd rozliczeń majątkowych pomiędzy nimi po zakończeniu związku (o czym szerzej będzie mowa w kolejnym artykule), a także pozwoli partnerom w prawnie świadomy sposób prowadzić wspólne życie.
W szczególności w tego rodzaju umowie można unormować: stosunki pomiędzy majątkami partnerów, z którymi wstępują w tworzony związek; zasady nabywania przez partnerów rzeczy i praw w trakcie trwania związku; zasady dokonywania wzajemnych rozliczeń związanych z ponoszeniem nakładów tak na majątki „odrębne” każdego z partnerów, jak i na rzeczy objęte ich współwłasnością, z pobieraniem pożytków ze wspólnych rzeczy i praw; podział obowiązków związanych z prowadzeniem wspólnego gospodarstwa domowego lub wychowaniem i opieką nad wspólnymi dziećmi; obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, w tym potrzeb drugiego z partnerów, obowiązek wzajemnej pomocy i wierności. Ponadto w umowie można zawrzeć klauzulę upoważniającą partnera do uzyskiwania informacji o stanie zdrowia drugiego z partnerów i o udzielonych mu świadczeniach zdrowotnych oraz do udostępnienia dokumentacji medycznej, czy też upoważnienie do dysponowania środkami na rachunku bankowym i dokonywania innych czynności związanych z rachunkiem bankowym (np. zamknięcie rachunku).
Na wypadek braku zawarcia umowy regulującej wzajemne prawa i obowiązki partnerów zachęcam do skorzystania z mojej pomocy prawnej w postaci zastępstwa procesowego w sprawie dotyczącej rozliczeń między partnerami po ustaniu związku. W tym zakresie zachęcam także do zapoznania się z artykułem dotyczącym dokonywania na drodze sądowej rozliczeń pomiędzy byłymi partnerami, który opublikuję w najbliższym czasie.
Oferuję także pomoc prawną w zakresie sporządzania testamentów przez osoby pozostające w związkach partnerskich, na podstawie których partnerzy mogą rozporządzić względem siebie swoimi majątkami na wypadek śmierci.